آگاهی واجی

آگاهی واجی چیست ؟

آگاهی واجی ( اغلب آگاهی صدایی به آن اطلاق میشود ) ، یعنی شناخت صداهایی که وجود دارد و چگونگی اینکه چگونه با هم کلمه ایی را میسازند . مهارتها شامل توانایی نظم دادن و بخش کردن کلمات به سیلابها و صداهای واحد ، ترکیب صداها ، تشخیص صداها در جاهای مختلف کلمات و استفاده ماهرانه از آنها در کلمات است.

چرا آگاهی واجی مهم است ؟

آگاهی واجی ، مهارت مهمی پیش از آموختن خواندن و نوشتن محسوب میشود و اگر مشکلاتی در این حوزه وجود داشته باشد میتواند سبب مشکلات خواندن و نوشتن شود . کودکان به ترتیب متوالی به صورت زیر در مهارتهای آگاهی واجی پیشرفت می کنند :

توانایی شنیدن وزن ها و نظم ها و تجانس آوایی
شنیدن کلمات در زبان گفتاری
شنیدن سیلابها در کلمات بیان شده و سپس توانایی بیرون کشیدن سیلابها
شنیدن صداهای ابتدایی کلمه و توانایی ساخت کلمه که در ابتدا با صداهای خاصی صورت می گیرد.
تشخیص کلمات هم وزن و بعد از آن ساخت کلمات هم وزن
توانایی شنیدن صداهای جداگانه در کلمات
توانایی ترکیب صداها با هم و ساخت کلمه ( مثل: م ا ر=مار )
توانایی هجی کردن صداها در کلمه ( مثل: د ا س= داس )
حذف ، جایگزینی و استفاده از صداها در کلمات .

پایه های سازنده لازم برای پیشرفت آگاهی واجی ( صدایی ) چیست ؟

توجه و تمرکز : تلاش مداوم ، انجام فعالیت بدون حواس پرتی و ادامه کار با تخصیص زمان کافی
شنوایی : درست شنیدن برای تشخیص صداها
کارایی گوش میانی : کودک مبتلا به عفونت گوش ، سرما خوردگی و چسبندگی گوش ممکن است گوشهایشان مسدود شود که بر سطوح شنوایی و آگاهی واجی و کلامی اثر خواهد گذاشت .
پردازش شنیداری : توانایی شنیدن صداها ، تمیز دادن صداها و کلمات مشابه و تفکیک گفتار از صدای پس زمینه
زبان درکی ( ادراکی ) : درک مفاهیم ساده مثل آغاز ، پایان ، وسط ، بلند ، کوتاه ، طویل و نرم
طرز بیان : وضوح صداهای بیانی و زبان گفتاری
حافظه فعال : توانایی حفظ موقتی و استفاده از اطلاعات ذخیره شده در درک زبان ، استدلال آوری و یادگیری اطلاعات جدید و به روز کردن اطلاعاتی زمانیکه تغییراتی رخ میدهد .

چطور می توانم بگویم کودکم مشکلاتی با آگاهی واجی دارد ؟

سن مشکلات شایع آگاهی واجی
کلی در رمز گشایی کلمات نا آشنا مشکل دارد.
در تلفظ درست کلمات مشکل دارد. پاراگرف ها و داستانهای متناسب با سنش را کند ، سخت و غیر روان میخواند .
در درک آنچه دیگران میخوانند مشکل دارد .
در یادگیری و دسترسی به برنامه آموزشی در مدرسه مشکل دارد.

متناسب با رشد سنی اش در مهارت های مربوطه دچار مشکل است:

۴-۵ سالگی

مشکلاتی در تشخیص و تلفظ کلمات وزن دار دارد.
صدای اول کلمه را نمی تواند بشنود.
کودک نمی تواند سیلابها در کلمات را تشخیص و تمیز دهد ( مثل کا…….می……یون = کامیون )

۶-۷ سالگی

قادر به هجی کردن کلمات به صداها نیست ( مثل سیب = س..ی..ب)
قادر به ترکیب صداها با هم و درست کردن کلمه نیست.
صداهای اول ، وسط و پایانی کلمه را نمی تواند بشنود.
در املای کلمات ساده مشکل دارد ( مثل لب, اسب, دست )

چه مشکلات دیگری می تواند رخ دهد زمانیکه کودک مشکلات آگاهی واجی دارد ؟

وقتی کودک مشکلات آگاهی واجی دارد ممکن است مشکلاتی به شرح زیر هم داشته باشد :

خواندن و نوشتن : تلفظ و نوشتن
توجه و تمرکز : توجه و تمرکز : تلاش مداوم ، انجام فعالیت بدون حواس پرتی و ادامه کار با تخصیص زمان کافی
زبان درکی : درک زبان
زبان بیانی: استفاده از زبان از طریق سخن گفتن ، علائم یا شکلهای ارتباطی دیگر برای بیان خواسته ها ، نیارها ، ایده ها و افکار
طرز بیان : وضوح صداهای سخن و زبان گفتاری
انجام کار آموزشی
دست نویسی کردن
برنامه ریزی و ترتیب دهی : انجام تکالیف چند مرحله ایی به صورت پشت سرهم برای کسب نتیجه نهایی ایده آل
پردازش حسی : دریافت ، تفسیر و پاسخ به محرک حسی در محیط و در بدن
کارکرد اجرایی : مهارتهای فکری و استدلال آوری رده بالاتر
اعتماد به نفس : ایجاد حس اعتماد به نفس تا کودک توانایی هایش را باور کند .

برای بهتر شدن آگاهی واجی چه کاری میتوان انجام داد ؟

کار مشارکتی با کارمندان پیش دبستان و دبستان برای تعیین اهداف ارتباطی و پیشرفت استراتژی ها و کمک و حمایت از کودک
خواندن اشعار کودکانه به مواجه کودک با کلمات هم وزن و قافیه کمک می کند.
خواندن در زمان تعیین شده: زمان منظم از روز را برای خواندن کتاب برای کودک مشخص کنید.
خواندن خانوادگی : زمان منظمی را تعیین کنید که همه اعضای خانواده کنار هم بنشینند و کتاب بخوانند.
خواندن محتواها : چند محتوای خواندنی در خانه قرار دهید تا کودک در مواجه با صداهای کلمات قرار بگیرد ( مثل نامه ها ، روزنامه ها ، مجلات ، داستانهای کمدی و کتابهای عکس دار ) اینها را در اتاق استراحت ، یا در حمام و دستشویی بگذارید .
بازدید از کتابخانه : اینکار کودک را تشویق می کند تا از خواندن و نوشتن لذت ببرد در حالیکه میتواند به محتوای خواندنی بالایی دسترسی پیدا کند . هم چنین ممکن است برنامه خواندن کتاب ، مثل داستان گویی مهمان ها به او پیشنهاد شود که ممکن علاقه کودک به خواندن را بیشتر کند .
برنامه های الکترونیکی : با استفاده از مهارتهای دیگر مثل خواندن کتابهای روی نوار و استفاده از برنامه های کامپیوتری و یا آی پد ، مهارتهای کودک ارتقا می یاید .
ارزیابی گفتار درمانی : برای اینکه مشخص شود در کدام قسمتها آگاهی واجی ضعیف است و آیا در مولفه های دیگری مثل درک زبانی و طرز بیان و تلفظ مشکلاتی وجود دارد ، ارزیابی انجام میشود .

چه فعالیتهایی میتواند به بهتر شدن آگاهی واجی کمک کند ؟

گوش دادن به صداها در محیط ، شعرها ، کلمات و کلمات گفتاری
نگاه کردن به کتاب از سنین ابتدایی
ساخت صدا: در مورد اینکه صداها چگونه در دهان درست میشوند صحبت کنید و صداهای سخت را جلوی آیینه تمرین شود ( مثل کلمه مار که صدای مار میدهد )
الفبا : نگاه کردن به کتابهای الفبا و شعرهای الفبا
خواندن شعرهای کودکانه و آوازها : بر روی کلمات هم قافیه شعرها بیشتر تاکید کنید ( مثل اینسی وینسی ، اسپایدر و چشمک ستاره کوچک)
کتابهایی را با هم بخوانند که بر نقش صدا بیشتر تاکید می شود ( مثل قافیه ، متجانس از لحاظ آوایی و یا کلماتی که با صدای مشابه آغاز میشوند .
به کودک تاکید کنید کلمات هم وزن مشابه به نظر میرسند چون قسمت آخر آنها مثل هم است ۰ مثل مار و کار که هر دو اخرشان آر دارد .
تفکیک صداها در کلمات : برای مثال در مورد صداهای اول کلمه صحبت کنید مثلا کلماتی که با م آغاز میشوند را بگویید و سپس کلمات بیشتری را پیدا کنید .
من جاسوس هستم : بازی من جاسوس هستم را انجام دهید و به نوبت اشیای که با صدای خاصی آغاز میشود را مشخص کنید ( مثلا من جاسوس هستم و به دنبال چیزی میگردم که با ت آغاز شود .
سیلابها : کودک را تشویق کنید سیلابها در کلمات را با دست زدن یا کوبیدن پا به زمین نشان دهد ( مثل نه –وا-پر-پروانه) . سپس نامهای خواهر و برادها ، گربه یا سگ و یا اعضای خانواده و همکلاسی ها صدا کشی کند.
کیف لمسی : بزرگترها و کودک میتوانند به نوبت اشیا را بیرون بکشند تا بر روی موارد زیر تمرکز شود :

وزن : کلمات جفتی را داخل سبد قرار دهد . اگر دو مورد مشابه بود آنها را هم جفت کنید
سیلابها : اشیای مختلفی داخل سبد ( مثل اسباب بازی و غذای پلاستیکی ) بگذارید . از کودک بخواهید یکی را بردارد و سیلابهای آنرا بگوید
بخش کردن صدا : یک جفت از اشیا را بردارید که صدای مشابه در آنها وجود دارد و در سبد بگذارید . هر کودک اشیای را برمیدارد و می گوید چند صدای مشابه دارند .توجه داشته باشید بیشتر روی تعداد صداها تمرکز کنید نه تعداد حرفها ( مثلا دَ-س -ت تعداد صدای مشابهی مثل د-ا-س) دارد . در ابتدا ممکن است بخواهید از سازه هایی برای نشان دادن هر صدا استفاده کنید.

جملات بی معنی : جملاتی و بدون معنی درست کنید که با صداهای مشابه درست میشوند ( مثل مار میره مدرسه مثل منو ما و ماهی)
کلمات جفتی : به لیستی از کلمات جفتی آشنا فکر کنید ( مثل کار و بار ,مور و تور ،میز و تیز) سپس جا به جا کردن صداهای اول هر کلمه را امتحان کنید تا اشتباه تلفظی به وجود آید ( مثل قاشق =قنگال )
جابجایی صدا : به نوبت صداهایی را در کلمه تغییر دهید تا کلمه جدیدی درست شود ( مثل تور توپ -موز و موش– کار و بار)

چرا باید به دنبال درمان باشم اگر متوجه شوم کودکم مشکلاتی در رابطه با آگاهی واجی دارد ؟

مداخلات درمانی مهم برای کمک به این کودکان به شر ح زیر است :

بالابردن توانایی کودک برای تشخیص و ساخت کلمات هم وزن
بهتر شدن آگاهی سیلابی در کودک
بهتر شدن توانایی کودک برای ترکیب صداها
بالابردن توانایی کودک در تشخیص صداهای اول ، آخر و وسط کلمه
در صداکشی به کودک کمک شود.
بهتر شدن درک مطلب
کمک به روان خوانی کودک
بالابردن اعتماد و عزت نفس کودک
بهتر شدن املای کودک

بعضی کودکان مشکلات آگاهی واجی دارند در نتیجه به آموزش خاص تر و صریح تری برای این مهارتها نیاز دارند تا توانایی های خواندن و املای آنها بهتر شود ( برای مثال از استراتژی های خاصی استفاده شود زمانیکه کودک کلمات نا آشنا را امتحان می کند )

اگر درمان نشده رها شود چه مشکلات دیگری را ایجاد می کند ؟

وقتی کودکان مشکلاتی در رابطه با آگاهی واجی دارند ممکن است مشکلاتی در این رابطه نیز داشته باشند :

انجام تکالیف درک مطلب ( مثل خواندن سئوال ریاضی ) که به خواندن نیاز دارد.
انجام و پیروی از وظایف به مهارت خواندن و درک دستورات مکتوب نیاز دارد ( مثل مصرف دارو ، دستورات سفرها ، دستورات تهیه غذا ، چیدمان مبل )
خواندن علائم
خواندن نقشه ها
لذت نبردن از بحث

چه نوع درمانی برای مشکلات آگاهی واجی پیشنهاد می شود ؟

اگر کودک شما مشکلاتی با آگاهی واجی دارد ، مشاوره با گفتار درمانگر توصیه می شود.
اگر موارد نگران کننده دیگری فراتر از آگاهی واجی وجود دارد ، گفتار درمانی برای مشخص کردن جنبه های مربوطه ، توصیه میشود .

با تشکر از: سارا سلحشوری – آسیب شناس گفتار و زبان