مهارت های اجتماعی در کودکان

مهارت ­های اجتماعی چه مهارت هایی هستند؟

مهارت های اجتماعی، مهارت هایی هستند که ما هر روز برای برقراری ارتباط و تعامل با دیگران از آنها استفاده می ­کنیم. این مهارت ها شامل ارتباطات کلامی و غیر کلامی مانند صحبت کردن، اشاره کردن، بیان چهره ­ای و زبان بدن است.

اگر فردی بداند که در موقعیت­ های اجتماعی چگونه رفتار کند و هنگام برقراری ارتباط با دیگران، قوانین نوشته شده و ضمنی را درک کند؛ می­ توان گفت او دارای مهارت های اجتماعی قوی است.

کودکان دارای به اختلالات طیف اوتیسم (ASD)، اختلالات رشدی فراگیر (در غیر این صورت مشخص نیست) و سندروم آسپرگر، با مهارت های اجتماعی مشکلاتی دارند.

چرا مهارت های اجتماعی مهم هستند؟

مهارت ­های اجتماعی در توانمند کردن یک فرد برای برقراری و حفظ تعاملات مثبت با دیگران، حیاتی هستند. بسیاری از این مهارت ­ها، در ایجاد و حفظ رابطه­ ی دوستی بسیار مهم هستند. تعاملات اجتماعی همیشه به سادگی ایجاد نمی ­شوند و فرد باید بتواند استراتژی­های مناسبی را بکار گیرد؛ به عنوان مثال، زمانی که مشکلاتی در تعاملات با دیگران به وجود می­ آید، باید توانایی حل درگیری را داشته باشد.

برای افراد همچنین مهم است که با دیگران همدلی داشته باشند (به عنوان مثال، بتوانند خود را جای دیگران بگذارند و احساسات آنها را بشناسند)، زیرا این کار باعث می ­شود دیگران را درک نموده و به احساسات آنها پی ببرند.

پایه های اولیه لازم برای توسعه­ مهارت ­های اجتماعی چیست؟

• توجه و تمرکز: تلاش مستمر، انجام فعالیت­ ها بدون حواس­پرتی و توانایی حفظ آن سطح از تلاش برای مدت زمان طولانی تا کار مورد نظر انجام شود.
• زبان دریافتی (درک): درک زبان.
• زبان بیانی (استفاده کردن): استفاده از زبان از طریق گفتار، نشانه یا فرم­ های جایگزین برقراری ارتباط برای بیان خواسته ­ها، نیازها، افکار و ایده­ ها.
• مهارت­ های بازی: مشارکت داوطلبانه در فعالیت­ های خود انگیزشی که به طور معمول با خوشی و لذت بردن از فعالیت­هایی که ممکن است انجام شود، همراه است؛ اما لزوما این فعالیت­ها برای رسیدن به یک هدف خاص انجام نمی ­شوند.
• مهارت ­های پیش زبانی: شیوه ­هایی که در آن ما بدون استفاده از کلمات ارتباط برقرار می­ کنیم و شامل مواردی مانند اشارات، بیان چهره ­ای، تقلید، توجه اشتراکی و تماس چشمی است.
• خود تنظیمی: توانایی کسب، حفظ کردن و تغییر احساسات، رفتار، توجه و سطح فعالیت خود برای یک کار یا موقعیت به شیوه­ ی قابل قبول جامعه.
• کارکرد اجرایی: مهارت استدلال کردن و فکر کردن در سطوح بالا
• برنامه­ ریزی و نظم و ترتیب دادن به کارها: کار یا فعالیت چند مرحله­ ای برای رسیدن به یک نتیجه‌ معین

چگونه می ­توانم بگویم که کودک من در مهارت ­های اجتماعی مشکل دارد؟

اگر کودک در مهارت ­های اجتماعی خود مشکل داشته باشد؛ او

• تماس چشمی کوتاه مدت دارد و به طور مداوم از تماس چشمی استفاده نمی­ کند یا دائما به شما خیره می ­شود.
• هنگام صحبت کردن با دوست خود نمی­ تواند کار دیگری انجام دهد.
• در استفاده از زبان بدن مناسب دچار مشکل می ­شود (به عنوان مثال، خیلی نزدیک یا خیلی دورتر از مخاطب می­ ایستد).
• در استفاده از فرم ­های مودبانه­ ی برقراری ارتباط موفق نمی­ شود (مثلا خیلی کوتاه می ­گوید: لطفاً، با تشکر از شما، سلام و خداحافظ).
• نمی ­تواند مکالمات را به طور مناسب شروع کرده و پایان دهد.
• اغلب حرف دیگران را قطع می ­کند.
• نمی ­تواند روی موضوع مکالمه تمرکز کند و در طول یک مکالمه، نظرات بی­ ربط می ­دهد.
• صحبت می­ کند؛ اما در این گفتگوی دو نفره مشارکت نمی­ کند.
• سوالات مناسبی نمی­ پرسد.
• در طول مکالمه اطلاعاتی را تکرار می ­کند و تمایل دارد در مورد موضوعات مورد علاقه­ خود صحبت کند (به عنوان مثال، در مورد قطار، نمایش تلویزیونی و فرد مورد علاقه­ خود).
• علاقه کمی به آنچه که دیگران می­ گویند؛ نشان می­ دهد.
• در درک شوخی ­ها و زبان دیگران شکست می­ خورد؛ مانند لطیفه، اصطلاحات و اطلاعات غیر لفظی (به عنوان مثال، این مکان جای خوک است).
• به آنچه که شما می ­گویید، خیلی سرسری توجه می­ کند (به عنوان مثال، زمانی که شما می­ گویید: می ­توانی در را باز کنی؟ کودک می­گوید: بله، بدون اینکه واقعا حرکت کرده و در را باز کند).
• با سرعت، استرس، ریتم، لهجه و تن صدا غیر معمول صحبت می­ کند.
• نمی ­تواند تن ­های مختلف صدا یا نشانه ­های چهره ­ای مختلف را درک کند.
• اگر گیج شده باشد یا اگر وضعیت برای آنها معلوم نباشد؛ نمی­ تواند سوال بپرسد و ابهامات را برطرف کند.
• زمانی که از او می­ خواهید تغییری را اعمال کند؛ سرپیچی می­ کند.
• بیش از حد تمایل دارد اطلاعات شخصی خود را برای افراد ناآشنا یا غریبه ­ها فاش کند.
• بی اطلاع از دیگران به نظر می ­رسد و نمی ­تواند بر اساس نشانه­ های کلامی و غیر کلامی، احساسات دیگران را بخواند.
• نمی ­تواند به طور مناسب به اذیت کردن، خشم، شکست و ناامیدی پاسخ دهد.
• نمی ­تواند با توجه به وضعیت گفتگو، نحوه­ حرف زدن خود را تغییر داده یا تنظیم کند.
• همدلی نمی­ کند (به عنوان مثال، نمی ­تواند تصور کند که چه چیزی در ذهن دیگران است یا وضعیت آنها چگونه است).
• نمی­ تواند خیال­ پردازی کند.
• خود محور به نظر می ­رسد.
• نمی­ تواند پیامد فعالیت ­های خود را درک کند.

زمانی که یک کودک در مهارت­ های اجتماعی مشکلاتی دارد؛ چه مشکلات دیگری می­ تواند رخ دهد؟

زمانی که یک کودک در مهارت­ های اجتماعی مشکلاتی دارد؛ همچنین ممکن است در موارد زیر هم مشکلاتی داشته باشد:

• رفتار: فعالیت ­های کودک معمولا در ارتباط با محیط خود (به عنوان مثال، کودک ممکن است گوشه‌گیری کند؛ نظیر امتناع از رفتن به رویدادهای اجتماعی مانند جشن تولد یا انجام کارهای نامناسب مانند کشیدن موی دوست خود یا فریاد زدن بر سر کسی برای جلب توجه آنها).
• پردازش حسی: کودک ممکن است در توجه کردن یا تمرکز نمودن مشکل داشته باشد و به سختی می­ تواند اطلاعاتی که از محیط دریافت می­کند را تفسیر کند.
• تکمیل کار آکادمیک: به عنوان مثال، کودک ممکن است دستورالعمل ­های شفاهی یا کتبی ارائه شده را به اشتباه برداشت کند یا از نوشتن تخیلی سرپیچی کند.
• زبان دریافتی (درک): درک زبان
• زبان بیانی (استفاده کردن): استفاده از زبان از طریق گفتار، نشانه یا فرم­ های جایگزین برقراری ارتباط برای بیان خواسته ­ها، نیازها، افکار و ایده­ ها.
• طرز گفتار: واضح بودن صداهای گفتاری و زبان گفتاری
• روان بودن: سلیس بودن یا روان بودن صداها، هجاها، کلمات و عباراتی که در هنگام صحبت کردن تولید می ­شوند.
• صدا: صدایی که وقتی کسی صحبت می­ کند؛ ما می­ شنویم و برای هر کسی منحصر به فرد است.
• خود تنظیمی: توانایی کسب، حفظ کردن و تغییر احساسات، رفتار، توجه و سطح فعالیت خود برای یک کار یا موقعیت به شیوه قابل قبول جامعه.
• کارکرد اجرایی: مهارت استدلال کردن و فکر کردن در سطوح بالا

برای بهبود مهارت­ های اجتماعی چه کاری می­ توان انجام داد؟

• با کودک خود بازی کنید؛ این کار به ایجاد توجه اشتراکی، تغییر موضع دادن، علاقه ­های مشترک، همکاری و بازی مناسب با اسباب­ بازی ­ها کمک می ­کند.
• احساسات: به کودک کمک کنید تا احساسات خود را درک کرده و نشان دهد و این احساسات را در افراد دیگر تشخیص دهد.
• همدلی: به کودک خود کمک کنید درک کند و تشخیص دهد افراد دیگر در شرایط خاص چه احساسی دارند.
• داستان­ های اجتماعی: اینها داستان ­هایی هستند که برای آموزش مهارت­ های اجتماعی خاص که کودکان در درک آنها مشکل دارند یا ممکن است گیج ­کننده باشند؛ مورد استفاده قرار می­ گیرند. هدف داستان گفتن، افزایش درک کودک از طریق ارائه توضیح دقیقی در مورد یک وضعیت خاص و پیشنهاد یک پاسخ اجتماعی مناسب است.
• گروه ­های آموزش مهارت ­های اجتماعی: این­ها گروه­ هایی هستند که با هدف بیان تسلط بر تعامل اجتماعی با دیگران تشکیل می­ شوند.

چه فعالیت ­هایی می­ توانند به بهبود مهارت­ های اجتماعی کمک کنند؟

• بصری: پوستری از قوانین تهیه کنید تا به یاد بیاورد هنگام شروع گفتگو چه کاری انجام دهد (به عنوان مثال، استفاده از یک صدای دوستانه، ایجاد تماس چشمی، داشتن برخورد مناسب مانند نحوه­ سلام کردن)
• نقش بازی کردن: سناریوی زمین بازی یا جشنی که کودک در آن کسی را نمی­ شناسد؛ تمرین کنید. لیستی از چیزهای مختلفی که کودک باید انجام دهد را تهیه کنید:
• زمانی که کودکان دیگر در حال بازی هستند؛ به جمع آنها ملحق شوید (مثلا بگویید: من می ­تونم با شما بازی کنم؟)
• خودتان را معرفی کنید (به عنوان مثال، سلام، اسم من … است).
• با همسالان خود مودبانه گفتگو کنید (به عنوان مثال، من این اسباب بازی رو نمی ­خوام. می شه لطفاً اون ماشین آبی رو بردارم؟)
• آواز خواندن، مثلا اگر خوشحال باشید و آواز بخوانید، در مورد احساسات مختلف به کودک خود آموزش داده ­اید.
• ماسک ­ها: برای کمک به بهبود تماس چشمی، به صورت دسته جمعی از ماسک استفاده کنید.
• رعایت کردن نوبت: بازی ­هایی کنید تا در آنها باید نوبت بازی کردن رعایت شود (به عنوان مثال، بازی­ های تخته ­ای)، در این صورت کودک تشویق می­ شود بگوید نوبت چه کسی است که بازی کند (مثلا، نوبت من است، یا نوبت تو است).
• بازی ­ها: بازی ­های تخته ­ای با کودک انجام دهید. به او اطمینان دهید که همیشه برنده نیست؛ در این صورت او در مورد شکست خوردن در یک مسابقه یاد می­ گیرد و زمانی که با دوستان خود بازی کرده و شکست می­ خورد، بهتر برخورد می ­کند.
• بازی کیسه­ لوبیا: یک کیسه­ لوبیا را در اطراف یک دایره پخش کنید و هر کودک به نوبت یک لوبیا برمی­ دارد و در گفتگو شرکت می­ کند. در مورد راه­ های مختلف شرکت در گفتگو فکر کنید (به عنوان مثال، پرسیدن یک سوال، نظر دادن در مورد آنچه که گفته شد و حرف زدن در مورد موضوع گفتگو).
• دیدن و نظر دادن: نقش بازی کردن در موقعیت ­های مختلف و نظر دادن در مورد تلاش ­های مناسب و نامناسب برای برقراری ارتباط (بیش از اندازه نزدیک ایستادن یا دور ایستادن از مخاطب،  استفاده ­ی نامناسب از تماس چشمی، وقفه انداختن در گفتگو).

اگر متوجه مشکلاتی در مهارت­ های اجتماعی کودک خود شده باشم؛ چرا باید به دنبال درمان باشم؟

مداخله­ درمانی برای کودکی که در مهارت­ های اجتماعی مشکلاتی دارد؛ مهم است زیرا:

• به کودک کمک می­ کند تا در طول بازی، گفتگو و برقراری ارتباط به گونه ­ای مناسب با دیگران برخورد کند.
• به کودک کمک می­ کند در مدرسه و انجام فعالیت­ های مدرسه، با کودکان دیگر روابط دوستی برقرار کند (به عنوان مثال، زمان ورزش کردن، حضور در گروه به عنوان ناظر).
• به کودک برای حفظ رابطه دوستی با همسالان خود کمک می­ کند.
• به کودک کمک می­ کند در طول تعامل با افراد آشنا (به عنوان مثال، پدر و مادر، خواهر و برادر، معلمان، دوستان خانوادگی) و افراد نا آشنا (به عنوان مثال، بزرگسالان و کودکان که ممکن است در طول سفر و هنگام بازدید از اماکنی مانند پارک یا استخر شنا به تعامل با آنها نیاز داشته باشند)، رفتار مناسبی داشته باشد.
• به کودک کمک می­ کند آگاهی خود را از هنجارهای اجتماعی و مسلط شدن بر مهارت­ های اجتماعی خاص افزایش دهد (به عنوان مثال، رعایت نوبت در طول مکالمه، استفاده از تماس چشمی مناسب، استدلال کلامی، درک زبان تلویحی).
• تعریف کردن داستان ­های اجتماعی به کودک کمک می­ کند در مورد نحوه­ پاسخگویی در موقعیت‌های اجتماعی خاص مطالبی را فرا گیرد.
• برخی از کودکان در مورد نحوه ارتباط برقرار کردن با کودکان دیگر به آموزش صریح نیاز دارند؛ زیرا این مهارت­ها به طور طبیعی در نهاد آنها وجود ندارد.

اگر کودکی که در مهارت­های اجتماعی مشکلاتی دارد؛ بدون درمان رها شود، چه مشکلاتی پیش می ­آید؟

زمانی که کودکان در مهارت­ های اجتماعی مشکل دارند؛ همچنین ممکن است در موارد زیر هم مشکلاتی داشته باشند:

• پیدا کردن دوستان جدید
• حفظ رابطه­ دوستی با همسالان خود
• برقراری رابطه موثر با افراد نا آشنا در شرایطی مانند درخواست کمک در یک مغازه، آدرس پرسیدن زمانی که گم می­ شوند و مذاکره کردن با کسی که با او اختلاف نظر دارند.
• خواندن و درک شرایط اجتماعی.
• درک کردن شوخی ­ها و زبان تلویحی در طول تعامل با دیگران و هنگام تماشای نمایش ­های تلویزیون و خواندن کتاب.
• مقابله با شکست.

برای مشکلاتی که در مهارت­ های اجتماعی کودک وجود دارد؛ چه نوع درمانی توصیه می­ شود؟

چنانچه کودک شما در مهارت­ های اجتماعی مشکل دارد؛ توصیه می ­شود با یک گفتار درمان مشورت کنید.

چنانچه نگرانی ­های دیگری دارید (به غیر از مهارت ­های اجتماعی)، مشاوره با گفتار درمان و کار درمان برای رفع این نگرانی ­ها ممکن است توصیه شود.

با تشکر از تورج عنبرا – کارشناس کاردرمانی